گاز طبیعی یکی از منابع انرژی حیاتی در دنیای مدرن است که نقش مهمی در توسعه اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی ایفا می‌کند. در ایران، گازرسانی نه‌تنها به عنوان منبعی برای تامین انرژی خانگی و صنعتی مطرح است، بلکه به عنوان عامل توسعه پایدار و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی نیز شناخته می‌شود. این مقاله به بررسی تاریخچه و روند گازرسانی در ایران می‌پردازد.
از مشعل‌های خاموش تا خطوط انتقال مدرن
تا پیش از بهره‌برداری گسترده از گاز طبیعی، سوخت‌های فسیلی نظیر نفت و زغال‌سنگ مورد استفاده قرار می‌گرفت. کشف ذخایر عظیم گاز در ایران و گسترش فناوری‌های استخراج و انتقال، زمینه‌ساز تحولی بزرگ در تامین انرژی کشور شد. این تغییرات، ایران را به یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی در جهان تبدیل کرد.
در دوران‌های گذشته، استفاده از گاز طبیعی به عنوان یک منبع انرژی در ایران، چندان مرسوم نبود. در آن زمان‌ها، گازی که از چاه‌های نفت یا پالایشگاه‌ها به دست می‌آمد، به دلیل فقدان دانش و فناوری لازم برای بهره‌برداری از آن، اغلب به هوا رها شده و سوزانده می‌شد.
سر چاه‌ها یا در پالایشگاه گاز را می‌سوزاندند و به هوا می‌فرستادند، چون نمی‌دانستند با آن چه کنند. فقط یک‌بار در دهه ۴۰ شمسی قرار شد گاز را از میدان نفتی گچساران برسانند به مرودشت فارس برای استفاده در نخستین کارخانه تولید کود شیمیایی و برای این کار یک خط لوله ۱۰ اینچی به طول ۲۱۵ کیلومتر از گچساران تا شیراز کشیدند.
در همان دهه، یک پروژه بزرگ‌تر نیز به اجرا درآمد: ساخت خط لوله‌ای به طول ۱۱۰۰ کیلومتر، که از پالایشگاه بیدبلند خوزستان تا شوروی سابق کشیده شد. این خط لوله، فرصتی بی‌نظیر برای گازرسانی به چندین شهر مهم ایران از جمله شیراز، اصفهان، کاشان، قم و تهران فراهم آورد. با آغاز گازرسانی به این شهرها، استفاده از کپسول‌های گاز در میان مردم رواج پیدا کرد و بسیاری از وسایل خانگی نیز به گازسوز تغییر کاربری دادند.
تاریخچه گاز در جهان و ایران
در گذشته چه اتفاقی برای گاز می‌افتاد؟
در گذشته، زمانی که فناوری گازرسانی وجود نداشت، گاز تولیدشده در پالایشگاه‌ها معمولا به یکی از روش‌های زیر مدیریت می‌شد:
- سوزاندن (فلرینگ – Flaring): گازهای همراه نفت که در فرآیند استخراج و پالایش تولید می‌شدند، به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب برای انتقال یا ذخیره‌سازی، از طریق مشعل‌های بزرگی به نام “فلر” سوزانده می‌شدند. این روش باعث اتلاف انرژی و آلودگی محیط زیست می‌شد، اما در آن زمان به عنوان روشی ایمن برای جلوگیری از تجمع گازهای قابل اشتعال و انفجار به‌کار می‌رفت.
- تخلیه در هوا (Venting): در برخی موارد، گازها بدون سوزاندن مستقیما به اتمسفر تخلیه می‌شدند. این روش حتی از سوزاندن نیز خطرناک‌تر بود، زیرا گازهای گلخانه‌ای مانند متان مستقیما به محیط زیست وارد می‌شدند و اثرات زیست‌محیطی نامطلوبی ایجاد میکردند.
- استفاده محدود در محل: گاهی گازها به شکل محدود برای تولید انرژی در خود پالایشگاه یا تاسیسات مجاور مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این کار معمولا در مقیاس کوچک انجام می‌شد، زیرا امکانات گسترده برای بهره‌برداری از گاز وجود نداشت.
- تزریق مجدد به مخازن نفتی: در برخی موارد، گازها به داخل مخازن نفتی تزریق می‌شدند تا فشار مخازن حفظ شود و استخراج نفت بهبود یابد. این تکنیک بعدا به یک فناوری پیشرفته برای افزایش بازیافت نفت تبدیل شد.
- تبدیل به مایعات (Gas to Liquids – GTL): هرچند در گذشته این روش کمتر رایج بود، اما بعدها فناوری‌هایی برای تبدیل گاز به مایعات قابل حمل مانند بنزین و نفتا توسعه یافت.
با گذشت زمان و افزایش آگاهی نسبت به آثار زیست‌محیطی این روش‌ها، فناوری‌های مدرن برای جمع‌آوری، انتقال و فرآوری گاز توسعه یافتند که امروزه در صنایع نفت و گاز به‌طور گسترده استفاده می‌شوند.
اولین نشانه‌های بهره‌برداری از گاز در ایران
اولین تلاش‌ها برای بهره‌برداری از گاز طبیعی در ایران به دهه 40 شمسی بازمی‌گردد که پایه‌های صنعت گازرسانی با اکتشاف و توسعه میادین گازی گذاشته شد. در این دوره، میدان‌های بزرگی مانند گچساران و پارس جنوبی شناسایی شدند. این اکتشافات نه تنها به توسعه زیرساخت‌های انتقال گاز کمک کرد، بلکه زمینه‌ساز احداث پالایشگاه‌های مدرن و گسترش شبکه‌های انتقال و توزیع گاز شد. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی برای صادرات گاز به شوروی سابق و کشورهای همسایه آغاز گردید که نقش مهمی در تقویت اقتصاد انرژی ایران ایفا کرد.
آغاز گازرسانی در ایران
اولین شهری که در ایران گاز کشیده شد
اولین شهری که در ایران به شبکه گاز شهری متصل شد، شیراز بود. این پروژه در منطقه‌ای به نام گویم که در ۱۶ کیلومتری شیراز قرار دارد، آغاز گردید. پس از آن، گازرسانی به شهرهایی مانند اصفهان و منطقه کارگر تهران نیز توسعه یافت.
اولین گازرسانی روستایی
گازرسانی به روستاها نیز از دهه 60 آغاز شد و برنامه‌های ویژه‌ای برای پوشش مناطق محروم تدوین گردید.
پیش از انقلاب اسلامی، گازرسانی در ایران به‌طور محدود و عمدتا در مناطق شهری انجام می‌شد.
اما پس از انقلاب ، توجه ویژه‌ای به گازرسانی به مناطق روستایی معطوف شد. در سال ۱۳۵۹، گازرسانی به روستاهای شوسنی و ضامنی از توابع شهرستان ممسنی (رستم) در استان فارس، از خط لوله ۱۶ اینچی تغذیه‌کننده پتروشیمی شیراز صورت گرفت. این اقدام، آغازگر گازرسانی به مناطق روستایی در ایران بود.
در دهه‌های بعد، گازرسانی به روستاهای کشور با سرعت بیشتری ادامه یافت، به‌طوری‌که تا سال ۱۴۰۰، بیش از ۳۴ هزار روستا به شبکه گاز متصل شدند و درصد پوشش خانوارهای روستایی به شبکه گاز از تقریبا صفر درصد به ۸۵ درصد افزایش یافت.
این توسعه گسترده، ایران را به یکی از کشورهای پیشرو در گازرسانی به مناطق روستایی تبدیل کرده است.
تاریخچه گازرسانی به استانها:
تاریخچه گازرسانی به استان‌های ایران با پروژه‌های متعددی همراه بوده است که در ادامه به ترتیب زمانی به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
| سال | استان ها و شهرهای گازرسانی شده | توضیحات |
| دهه ۱۳۴۰ | فارس (شیراز) | انتقال گاز از میدان نفتی گچساران به کارخانه تولید کود شیمیایی در مرودشت از طریق خط لوله ۱۰ اینچی به طول ۲۱۵ کیلومتر. |
| دهه ۱۳۴۰ | خوزستان، فارس، اصفهان، قم، تهران | احداث خط لوله سراسری ۱۱۰۰ کیلومتری از پالایشگاه بیدبلند خوزستان به شوروی سابق، با امکان گازرسانی به شهرهای مسیر. |
| دهه ۱۳۵۰ | تهران | ساخت خط لوله ۱۱۰ کیلومتری از قم به تهران برای تامین گاز واحدهای صنعتی پایتخت. |
| دهه ۱۳۷۰ | تهران و سایر شهرهای بزرگ | گسترش شبکه گازرسانی به مناطق مسکونی و تجاری در تهران و بسیاری از شهرهای ایران پس از انقلاب اسلامی. |
| دهه ۱۳۸۰ | شهرهای کوچک و روستاها | توسعه خطوط لوله سراسری جدید و گسترش شبکه گازرسانی به شهرهای کوچک‌تر و روستاهای دورافتاده. |
| دهه ۱۳۹۰ | سراسر کشور | افزایش تعداد شهرها و روستاهای بهره‌مند از گاز طبیعی به بیش از ۱۲۰۰ شهر و حدود ۳۲ هزار روستا؛ پوشش گازرسانی به ۹۸ درصد از شهرها و ۸۸ درصد از روستاها. |
| ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ | استان‌های مختلف | افزایش تعداد روستاهای بهره‌مند از گاز طبیعی از ۱۴ هزار به نزدیک ۳۵ هزار روستا؛ پوشش گازرسانی به بیش از ۹۵ درصد جمعیت کشور. |
| ۱۴۰۰ به بعد | استان سیستان و بلوچستان و سایر مناطق محروم | ادامه پروژه‌های گازرسانی با هدف پوشش کامل کشور و بهره‌مندی تمامی خانوارهای ایرانی از گاز طبیعی. |
تحولات گازرسانی در دهه 50 شمسی ایران
دهه ۵۰ شمسی برای ایران دورانی بود که در آن گازرسانی هم پیشرفتهای قابل توجهی داشت و هم با چالش‌هایی روبرو شد. در این دهه، طرح‌های متعددی برای کشیدن خطوط لوله گاز در مناطقی از شیراز و اصفهان با موفقیت به انجام رسیدند. با این حال، در آن زمان نفت هنوز به عنوان منبع اصلی انرژی در خانه‌های ایرانی مطرح بود و تجهیزات مبتنی بر گاز نیز به نسبت کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند. علاقه‌مندی به گازرسانی بیشتر در حوزه‌های صنعتی متمرکز بود.
در همین دوران، توسعه زیرساخت‌های گازرسانی در سطح ملی نیز آغاز شد. تاسیس شرکت ملی گاز ایران در سال ۱۳۴۴ نقطه عطفی در این مسیر بود که وظیفه تولید، انتقال و توزیع گاز را بر عهده داشت. میدان گازی خانگیران، به عنوان یکی از منابع مهم در شمال شرق کشور، در اوایل دهه ۵۰ به بهره‌برداری رسید و به تامین انرژی در مناطق مختلف کمک کرد.
همچنین، در سال ۱۳۵۴، شاهد احداث خط لوله‌ای به طول ۱۱۰ کیلومتر بودیم که از خط اصلی لوله در قم جدا شده و به سمت تهران کشیده شد. هدف از این پروژه، تامین گاز برای واحدهای صنعتی در پایتخت بود. در آن دوران، برخی از شهرهای بزرگ ایران هنوز از خطوط لوله پلی اتیلن گاز برخوردار نبودند و تامین گاز برای تمام مشترکان خانگی در تهران یک پروژه بزرگ و هزینه‌بر به شمار می‌رفت. با این حال، تا سال ۱۳۵۷، تعداد قابل توجهی از واحدهای صنعتی، تجاری و حتی خانگی به شبکه گازرسانی متصل شده بودند، نشان از پیشرفت قابل توجه در این حوزه.
در کنار توسعه شبکه داخلی، ایران گام‌های مهمی در صادرات گاز برداشت. احداث خط لوله گاز به شوروی در سال ۱۳۵۰، به طول بیش از هزار کیلومتر، یکی از دستاوردهای بزرگ این دهه بود. این پروژه بخشی از توافق تهاتری با شوروی به شمار می‌رفت که در آن، گاز در مقابل دریافت تجهیزات صنعتی و ماشین‌آلات مبادله می‌شد.
پس از پایان جنگ تحمیلی، فرایند بازسازی در سراسر کشور آغاز شد و این سوال مطرح شد که چرا نباید از گاز طبیعی، به عنوان یک منبع انرژی ارزان و دوستدار محیط‌زیست، برای تامین نیازهای روزمره مردم استفاده شود؟ این ایده فرصتی را برای کاهش وابستگی به نفت و دوری از استفاده‌های دشوار کپسول‌های گازی فراهم آورد.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها شامل احداث پالایشگاه‌ها، خطوط انتقال گاز و ایستگاه‌های تقویت فشار، در این دوران نقش مهمی در افزایش بهره‌وری صنایع و تامین نیازهای خانگی ایفا کرد. پالایشگاه بیدبلند یکی از مهم‌ترین پروژه‌های این دوره بود که فرآوری و توزیع گاز طبیعی را بهبود بخشید. همچنین، مصرف گاز در صنایع و نیروگاه‌ها افزایش یافت و به تدریج جایگزین سوخت‌های مایع شد.
این پیشرفت‌ها، موجب شد تا گاز طبیعی به تدریج جایگاه خود را به عنوان منبع انرژی مهم و قابل اتکا در بین مردم ایران پیدا کند. تغییر به سوی گاز طبیعی نه تنها به محیط‌زیست کمک کرد بلکه به اقتصاد کشور نیز رونق بخشید، با افزایش کارایی و کاهش هزینه‌های تولید در صنایع. این دگرگونی در گازرسانی، نه تنها مسیر توسعه پایدار را هموار کرد بلکه به تحکیم جایگاه ایران در عرصه انرژی منطقه و جهان نیز کمک نمود.
گازرسانی در دهه‌های 60 و 70: از استقلال تا نوآوری
با پایان یافتن دهه ۶۰ و در آستانه ورود به دهه ۷۰، ایران شاهد تغییرات بنیادینی در حوزه گازرسانی بود. پس از انقلاب اسلامی، کشور به سمت کاهش وابستگی به شرکت‌های خارجی در زمینه‌هایی چون محاسبات، نقشه‌کشی و اجرای پروژه‌های گازرسانی حرکت کرد. ایرانیان با افتخار و اراده‌ای راسخ، رهبری پروژه‌های گازرسانی را بر عهده گرفتند، در راستای بهبود شرایط زندگی هموطنان خود. این دوره به عنوان دهه‌ای پرثمر با نعمت گاز در تهران و بسیاری دیگر از شهرهای ایران شناخته شد.
در آن دوران، صدای ماشین‌آلات حفاری در کوچه‌ها طنین‌انداز بود. مردم با شوق و اشتیاق به کوچه‌ها می‌رفتند و نظاره‌گر زمین‌های کنده شده برای قرار دادن لوله‌های گاز بودند. این پیشرفت‌ها نمادی از تغییرات مثبت و آینده‌ای روشن برای خانواده‌ها بودند. به تدریج، خانه‌ها با لوله‌های گاز مجهز شدند و مردم با پرداخت هزینه‌های اتصال به شبکه گاز، از منبع انرژی پاک و ارزان بهره‌مند شدند.
اما این تغییرات تنها به آشپزخانه‌ها محدود نماند؛ وسایل خانگی مدرن و نوین که بر پایه گاز کار میکردند، جایگاه خود را در خانه‌ها یافتند. زندگی با این منبع انرژی جدید، تاثیرات چشمگیری بر سبک زندگی مردم گذاشت، به گونه‌ای که روزهای استفاده از بشکه‌های نفت، بخاری‌های نفتی و دغدغه‌های تامین کپسول‌های گاز، به خاطرات دور و دست‌نیافتنی گذشته تبدیل شدند.
از همان اواخر دهه شصت کار شروع شد و این بار برخلاف گذشته دیگر شرکت‌های خارجی نمی‌آمدند برای محاسبات و نقشه‌کشی و اجرای پروژه‌های گازرسانی؛ خود ایرانی‌ها کار را دست گرفتند و اراده کرده بودند که برای مردم خودشان رفاه بیاورند. این‌گونه شد که دهه ۷۰ در تهران و بسیاری از شهرهای ایران شد دهه نعمت گاز!
روزگاری بود که مردم از خواب بلند می‌شدند و می‌شنیدند که از کوچه صدای ماشین‌آلات حفاری می‌آید. و می‌رفتند و می‌دیدند که کوچه زیر و رو شده تا لوله اصلی گاز در دل نازک کوچه جا خوش کند. و خوشحالی میکردند برای نعمتی که به زودی نصیب آنان نیز خواهد شد. چند‌ماه بعد داخل خانه را لوله‌کشی میکردند. هزینه اشتراک و وصل گاز را می‌پرداختند. و کبریت را می‌کشیدند و گاز ارزان و تمیز را براحتی به مصرف میرساندند. بعد هم بخاری‌ها نو می‌شد. آبگرمکن‌ها گازی و همسایه‌ها و فامیل که می‌آمدند. و می‌دیدند لوله‌های نورسیده گاز را، خدا را شکر میکردند.
آن‌روزها تازه‌عروس‌ها وسایلی با فناوری جدید می‌خریدند که گازی بود و تمیز و راحت بود و زندگی‌ها خوش بود با همین نعمت تازه یافته؛ خیلی خوش. آن روزها روزهایی بود برای وداع با بشکه‌های نفت و بخاری‌های نفتی بویناک و کپسول‌های گاز که باید روی دست و سر می‌بردی در کوچه و گاهی می‌دویدی دنبال خاور و نیستان توزیع کپسول که خانه‌ات سرد نماند و غذایت خام.
همزمان با این تحولات، خطوط لوله انتقال گاز توسعه یافت و شبکه‌های اصلی برای اتصال مناطق شهری و روستایی گسترش پیدا کردند. بهره‌برداری از میادین گازی جدید مانند پارس جنوبی، نه‌تنها نیاز داخلی را پوشش داد بلکه صادرات گاز به کشورهای همسایه را نیز ممکن ساخت. این تغییرات، ایران را به یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های گازرسانی جهان تبدیل کرد و نقش حیاتی در استقلال انرژی کشور ایفا نمود.
این پیشرفت‌ها تنها به گازرسانی خانگی محدود نماند؛ صنایع نیز به تدریج به گاز طبیعی وابسته شدند و همین امر به رشد اقتصادی کشور کمک شایانی کرد. با گسترش زیرساخت‌های گازرسانی، اشتغال‌زایی در بخش‌های مختلف از حفاری گرفته تا نصب و نگهداری سیستم‌ها افزایش یافت و به توسعه پایدار کشور کمک کرد.
دهه 80 و 90: گسترش چشمگیر شبکه گازرسانی
دهه ۸۰ شمسی، دورانی بود که در آن شاهد تحولات چشمگیر و بی‌سابقه‌ای در صنعت گازرسانی ایران بودیم. در این دهه، خطوط لوله‌های جدید با طول‌های چشمگیر در نقاط مختلف کشور احداث شدند، که این امر منجر به گسترش فوق‌العاده شبکه گازرسانی شد. این توسعه تنها محدود به شهرهای بزرگ نبود، بلکه شهرهای کوچک‌تر و حتی روستاهای دورافتاده نیز از این نوآوری بهره‌مند شدند.
با ورود به دهه ۹۰، شبکه گازرسانی به عنوان یکی از موفق‌ترین و برجسته‌ترین پروژه‌های پس از انقلاب اسلامی شناخته شد. این پروژه نه تنها به نمادی از افتخار و توانمندی کشور در حوزه توسعه و ابتکارات صنعتی تبدیل شد، بلکه تاثیرات مثبت و قابل توجهی بر رفاه و آسایش مردم داشت. این پیشرفت‌ها نقش مهمی در تحقق عدالت اجتماعی ایفا کردند، به ویژه با توجه به تامین نیازهای گرمایشی و پخت و پز خانواده‌ها در سراسر کشور. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این پروژه، استفاده از توان و منابع داخلی و نیروی انسانی متخصص ایرانی بود، که نشان‌دهنده استقلال و خودکفایی کشور در این حوزه مهم و حیاتی است.
دهه ۸۰ و ۹۰ همچنین شاهد توسعه زیرساخت‌ها و خطوط انتقال فشار قوی بود. در این دوره، خطوط لوله سراسری گاز به‌طور قابل توجهی افزایش یافت و هزاران کیلومتر خط انتقال جدید احداث شد. به همراه آن، ایستگاه‌های تقلیل فشار نیز به‌طور گسترده برای توزیع و تنظیم فشار گاز در مناطق مختلف شهری و روستایی راه‌اندازی شدند. این زیرساخت‌ها نه تنها باعث بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور شدند، بلکه توانستند صنایع بزرگ و نیروگاه‌های تولید برق را نیز تحت پوشش قرار دهند.
توسعه شبکه گازرسانی در این دوره‌ها، نه تنها نیازهای داخلی را تامین کرد بلکه به عنوان بستر صادرات گاز به کشورهای همسایه نیز مورد توجه قرار گرفت. مشارکت فعال بخش خصوصی در این پروژه‌ها، به ویژه در دهه ۹۰، به تسریع روند اجرای طرح‌ها و افزایش بهره‌وری کمک کرد.
این دوران، دورانی از پیشرفت و نوآوری در صنعت گازرسانی بود که بر هر جنبه‌ای از زندگی مردم ایران تاثیر گذاشت. توسعه شبکه گازرسانی نه تنها باعث افزایش سطح رفاه عمومی شد، بلکه زمینه‌ساز فرصت‌های جدید اقتصادی و اجتماعی در کشور گردید. این پیشرفت‌ها، نمادی از پویایی و توانایی ایران در مقابله با چالش‌های زمانه و پیاده‌سازی راهکارهای خلاقانه در عرصه ملی بودند و به عنوان نقطه عطفی در تاریخچه صنعت گازرسانی کشور محسوب می‌شوند.
اولین منطقه ای که در تهران گازرسانی شد
گازکشی نازی آباد قبل از کاخ سعدآباد!
ماجرای گازکشی تهران به دهه ۴۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که مسئولان تصمیم گرفتند کاخ سعدآباد و مناطق اطراف آن را به شبکه گاز شهری متصل کنند. هدف، بهره‌مندی زودهنگام درباریان از این نعمت بود. با این حال، این پروژه با چالشی جدی روبه‌رو شد، چراکه گازرسانی در تهران تا آن زمان تجربه نشده بود و خطرات احتمالی آن ناشناخته بود.
به دلیل نزدیکی نازی‌آباد به پالایشگاه نفت تهران، این محله به عنوان گزینه‌ای مناسب برای آزمایش گازرسانی انتخاب شد. ماجرای گازرسانی به نازی‌آباد، داستانی پر از ماجراست. رضا انبارداری، از ساکنان قدیمی این محله، روایت می‌کند که در سال ۱۳۴۹ گاز برای اولین بار به نازی‌آباد رسید. اما مردم عادی که با نحوه استفاده از گاز شهری آشنا نبودند، نگرانی‌هایی جدی داشتند. حتی شایعاتی مطرح بود که گاز ممکن است باعث انفجاری مهیب شود.
برای کاهش ترس مردم، کارشناسان شرکت گاز هر روز در محله حضور پیدا میکردند و نحوه استفاده ایمن از گاز و وسایل گازسوز را آموزش می‌دادند. این تلاش‌ها به کاهش نگرانی‌ها کمک کرد و اولین تجربه گازرسانی در تهران بدون حادثه پیش رفت.
پیش از اجرای پروژه، برخی معتقد بودند که روشن شدن شعله گاز ممکن است منجر به حوادثی ناگوار شود. برای همین، دولت وقت تلاش کرد فضای محله را آرام کند. روز افتتاح گازرسانی، جمعی از مقامات لشکری و کشوری در مراسمی ویژه حاضر شدند. مدیران شهری نیز با توزیع شیرینی و هدایایی مانند چای و شیرخشک در میان مردم، سعی کردند جو آرامی ایجاد کنند. در نهایت، نازی‌آباد بدون هیچ حادثه‌ای به گاز متصل شد.
پس از نازی‌آباد، نوبت به محله ۱۳ آبان در شهرری رسید که آن هم بدون حادثه گازرسانی شد. این دو تجربه موفق باعث شد که دولت با خیال راحت، پروژه گازرسانی را به مناطق شمالی تهران، از جمله کاخ سعدآباد، منتقل کند. این اقدام در نهایت موجب شد شاه و درباریان از سرمای زمستان در امان بمانند.
به این ترتیب، نازی‌آباد به عنوان نخستین محله‌ای که از نعمت گاز بهره‌مند شد، نزدیک به دو دهه زودتر از سایر نقاط تهران وارد عصر گاز شهری شد. این ماجرا نشان‌دهنده آن است که طرح گازرسانی ابتدا به عنوان آزمایشی برای اطمینان از ایمنی اجرا شد و سپس به سایر مناطق گسترش یافت.
جایگاه ایران از نظر برخورداری از منابع گازی در جهان:
ایران با در اختیار داشتن حدود ۱۷ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان، پس از روسیه در رتبه دوم جهانی قرار دارد. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، ذخایر گاز طبیعی ایران بیش از ۳۲ تریلیون متر مکعب برآورد شده است. مهم‌ترین میادین گازی ایران شامل میدان گازی پارس جنوبی (مشترک با قطر)، میدان گازی پارس شمالی و میدان‌های گازی مختلف در جنوب و جنوب غربی کشور هستند.
ایران به کدام کشورها گاز صادر می کند؟
ایران با دارا بودن 33.98 تریلیون متر مکعب ذخایر اثبات‌شده گاز، دومین کشور دارای مخازن گاز طبیعی در جهان است. این کشور در سال 2021 سومین تولیدکننده گاز طبیعی و در سال 2022 پانزدهمین صادرکننده گاز در جهان بود.
ایران گاز خود را به کشورهای ترکیه، عراق، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان صادر می‌کند.
در سال 2020، صادرات گاز ایران 11.5 میلیارد متر مکعب بود که در سال 2021 به 18.42 میلیارد متر مکعب افزایش یافت و رشدی 60 درصدی را نشان داد. در سال 2022 نیز صادرات گاز ایران از نظر حجمی 10 درصد و از نظر ارزشی 79 درصد رشد داشت. همچنین صادرات گاز مایع (LPG) در همین سال به ترتیب 32 درصد از نظر حجمی و 57 درصد از نظر ارزشی افزایش یافت.
- صادرات گاز به عراق : ایران از سال 2017 گاز خود را به بغداد و از سال 2018 به بصره صادر کرده است. این گاز سهم عمده‌ای در تامین برق عراق دارد. قرارداد صادرات گاز به این کشور در سال 2024 برای پنج سال دیگر تمدید شد.
- صادرات گاز به ارمنستان : گاز ایران به ارمنستان در قالب قرارداد تهاتر گاز با برق صادر می‌شود. ظرفیت انتقال گاز به ارمنستان بیش از یک میلیارد متر مکعب در سال است و در سال 2023 توافقی برای دو برابر شدن صادرات گاز به این کشور امضا شد. این قرارداد تا سال 2030 تمدید شده است.
- تبادل گاز با ترکمنستان: روابط گازی ایران و ترکمنستان شامل قرارداد سوآپ است، به این معنا که ایران گاز را از ترکمنستان دریافت کرده و به نخجوان یا آذربایجان تحویل می‌دهد. این قرارداد، بدون وابستگی به تراکنش‌های مالی مستقیم، انعطاف بیشتری دارد. در سال 2022، میزان سوآپ گاز ایران از ترکمنستان 1.3 میلیارد متر مکعب بود و انتظار می‌رود این حجم در سال 2023 بیش از 70 درصد افزایش یابد.
ایران با بهره‌گیری از منابع عظیم گازی خود، به توسعه روابط گازی با کشورهای همسایه ادامه می‌دهد و صادرات گاز یکی از محورهای مهم تجارت انرژی این کشور به شمار می‌رود.
در انتقال گاز به کشورهای دیگر از چه نوع لوله هایی استفاده می شود؟
برای انتقال گاز به کشورهای دیگر از لوله‌های فولادی بدون درز (Seamless Steel Pipes) و لوله‌های جوشی مارپیچی (Spiral Welded Pipes) استفاده می‌شود. این لوله‌ها به دلیل استحکام بالا، مقاومت در برابر فشار و خوردگی، و قابلیت تحمل شرایط محیطی سخت، گزینه‌های ایده‌آلی برای انتقال گاز هستند.
انواع لوله‌های مورد استفاده:
1- لوله‌های فولادی بدون درز (Seamless Pipes):
- ساخته شده از فولاد کربنی یا آلیاژی.
- مناسب برای فشارهای بالا و شرایط سخت.
- دارای استحکام مکانیکی بالا و عمر طولانی.
2- لوله‌های جوشی مارپیچی (Spiral Welded Pipes):
- برای خطوط انتقال گاز با فشار پایین‌تر.
- تولید مقرون‌به‌صرفه و قابل استفاده در پروژه‌های بزرگ.
3- لوله‌های پوشش‌دار (Coated Pipes)
لوله‌های مورد استفاده در انتقال گاز به شهرها
در انتقال گاز به شهرها معمولا از لوله‌های پلی‌اتیلن (PE) و لوله‌های فولادی (Steel Pipes) استفاده می‌شود، اما نوع آن‌ها با لوله‌های مورد استفاده در خطوط انتقال بین‌المللی متفاوت است.
- لوله‌های پلی‌اتیلن (PE Pipes)
- لوله‌های فولادی (Steel Pipes)
تفاوت لوله‌های شهری با خطوط بین‌المللی
در شبکه‌های شهری معمولا از لوله‌های پلی‌اتیلن به دلیل ایمنی بیشتر، مقاومت شیمیایی بالا و سهولت نصب استفاده می‌شود. اما برای انتقال گاز به کشورهای دیگر، لوله‌های فولادی با استحکام بالا و مقاوم در برابر فشارهای سنگین به‌کار می‌روند. خطوط توزیع شهری به دلیل فشار پایین‌تر نیازی به لوله‌های ضخیم و فوق‌العاده مقاوم مانند خطوط بین‌المللی ندارند.
نکته مهم: لوله‌های پلی‌اتیلن به دلیل انعطاف‌پذیری و مقاومت بالا در برابر مواد شیمیایی، گزینه مناسبی برای خطوط توزیع گاز در شهرها هستند. با این حال، برای شبکه‌های فشار قوی یا ایستگاه‌های انتقال اصلی، همچنان لوله‌های فولادی به دلیل استحکام مکانیکی بالا و قابلیت تحمل فشار زیاد ترجیح داده می‌شوند.
فناوری‌ها و تجهیزات گازرسانی:
فناوری‌ها و تجهیزات گازرسانی شامل ابزارها، سیستم‌ها و روش‌های پیشرفتهای است که برای انتقال، توزیع و کنترل گاز طبیعی و صنعتی استفاده می‌شوند. در ادامه، توضیحات مربوط به هر بخش ارائه شده است:
- خطوط لوله انتقال گاز: خطوط لوله انتقال گاز شامل انواع لوله‌های فولادی و پلی‌اتیلن هستند. لوله‌های فولادی به دلیل استحکام بالا برای فشارهای زیاد و مسیرهای طولانی مناسب‌اند. در مقابل، لوله‌های پلی‌اتیلن (PE) به علت مقاومت در برابر خوردگی، انعطاف‌پذیری و نصب آسان، در شبکه‌های توزیع شهری کاربرد دارند.
- اتصالات و شیرآلات گازرسانی : اتصالات و شیرآلات گازرسانی به منظور اتصال و کنترل جریان گاز استفاده می‌شوند. شیرهای قطع‌کننده اضطراری برای ایمنی در زمان نشتی یا زلزله طراحی شده‌اند. اتصالات رزوه‌ای و جوشی امکان اتصال محکم لوله‌ها را فراهم می‌کنند. همچنین، شیرهای کنترلی وظیفه تنظیم و قطع جریان گاز را بر عهده دارند.
- تجهیزات کنترل و اندازه‌گیری: تجهیزات کنترل و اندازه‌گیری برای نظارت دقیق بر مصرف گاز و تنظیم فشار به کار می‌روند. رگلاتورها وظیفه تنظیم فشار گاز در ورودی یا خروجی شبکه را دارند. کنتورهای هوشمند گاز می‌توانند مصرف را به صورت دقیق اندازه‌گیری کرده و اطلاعات را به مراکز کنترل ارسال کنند. دیتالاگرها نیز اطلاعات مربوط به فشار و دما را ثبت و گزارش‌گیری می‌کنند.
- ایستگاه‌های تقلیل فشار (CGS و TBS): ایستگاه‌های تقلیل فشار شامل CGS و TBS هستند. ایستگاه‌های CGS در ورودی شهرها قرار گرفته و فشار گاز را از خطوط انتقال به سطح مناسب توزیع کاهش می‌دهند. ایستگاه‌های TBS در مرز مناطق شهری نصب شده و فشار گاز را بیشتر کاهش داده و جریان آن را تنظیم می‌کنند.
- سیستم‌های کنترل هوشمند: سیستم‌های کنترل هوشمند مانند SCADA برای نظارت و کنترل از راه دور فشار، دما و عملکرد خطوط گاز به کار می‌روند. این سیستم‌ها با جمع‌آوری داده‌ها امکان مدیریت سریع و دقیق شبکه را فراهم می‌کنند. همچنین، سیستم‌های هشدار نشت گاز با شناسایی نشتی‌ها به طور خودکار جریان گاز را قطع کرده و ایمنی شبکه را تضمین می‌کنند.
- تجهیزات ایمنی و محافظتی: تجهیزات ایمنی و محافظتی شامل فناوری‌هایی مانند حفاظت کاتدی هستند که از خوردگی خطوط فلزی جلوگیری می‌کنند. همچنین، رله‌های ایمنی فشار بالا و پایین برای پیشگیری از آسیب به تجهیزات در شرایط فشار نامناسب طراحی شده‌اند. این تجهیزات نقش مهمی در افزایش طول عمر خطوط گاز دارند.
- سیستم‌های توزیع گاز فشرده (CNG): سیستم‌های توزیع گاز فشرده (CNG) شامل ایستگاه‌های سوخت‌رسانی و حمل‌ونقل گاز هستند. ایستگاه‌های CNG با استفاده از کمپرسورها و مخازن ذخیره، گاز را برای مصرف خودروها آماده می‌کنند. سیستم‌های حمل‌ونقل CNG با تریلرهای ویژه، امکان انتقال گاز به مناطق دورافتاده را فراهم می‌کنند.
- تجهیزات گاز مایع (LPG): تجهیزات گاز مایع (LPG) شامل مخازن ذخیره و سیستم‌های تبخیرکننده هستند. مخازن ذخیره LPG، گاز را در فشار بالا نگهداری می‌کنند. سیستم‌های تبخیرکننده نیز گاز مایع را به حالت گاز تبدیل کرده و برای مصارف صنعتی و خانگی آماده می‌کنند.
فناوری‌های جدید در گازرسانی
فناوری‌های جدید شامل لوله‌های چندلایه (PEX) هستند که انعطاف‌پذیری بالا و مقاومت خوبی در برابر فشار و حرارت دارند. همچنین، سیستم‌های انرژی خورشیدی برای پیش‌گرمایش خطوط گاز و افزایش بازدهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اتوماسیون هوشمند در مدیریت مصرف نیز امکان نظارت لحظه‌ای و کنترل خودکار جریان گاز را فراهم کرده و باعث بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌شود.
این فناوری‌ها به بهبود عملکرد سیستم‌های گازرسانی، افزایش ایمنی، کاهش هدررفت گاز و بهینه‌سازی مصرف انرژی کمک می‌کنند.
شرکت سورنا پایپ به عنوان یکی از پیشگامان تولید و عرضه لوله و اتصالات گازرسانی، محصولات باکیفیتی را برای انتقال ایمن و مطمئن گاز طبیعی ارائه می‌دهد. این محصولات با استفاده از مواد اولیه مرغوب و مطابق با استانداردهای ملی و بین‌المللی تولید شده‌اند و گزینه‌ای ایده‌آل برای کاربردهای گوناگون در شبکه‌های گازرسانی شهری و صنعتی به شمار می‌روند.